روزنامه نگاری اندیشه ای؛ فرصت‌ها و تهدید‌ها

سرشت بشر با اندیشه ورزی گره خورده است. انسان از بدو پیدایش به دنبال فهم مفاهیم و تولید اندیشه‌های جدید بوده است. عقل ریشه همه تولیدات اندیشه‌ای انسان بوده است. اسلام به عنوان دینی که امتیاز مهمی برای اندیشه ورزی قائل شده است، از همان ابتدای ظهورش مسلمانان را به فهم مفاهیم اندیشه‌ای و اعتقادات دینی دعوت کرده است. قرآن کریم به عنوان یکی از مهم‌ترین منابع فهم دین، در آیاتی مختلف، هر فردی را به تعقل دعوت می‌کند. گاهی این تعقل ورزی در سطوح بالای فهم، گزاره‌های کلامی و فلسفی است و گاهی برای اندیشیدن در مفاهیمی است که انسان در زندگی روزمره اش با آن سروکار دارد.

چاپ نشریات در دوران معاصر در ۱۹۰سال پیش به وسیله میرزا صالح شیرازی که خود دوره آموزش روزنامه نگاری را در انگلستان گذارنده بود، آغاز می‌شود. گرچه تلاش‌های وی نسل پروری در پی نداشت و گسستگی مطبوعاتی موجب شد تجربه اول چندان طرف دار نداشته باشد. روزنامه‌های دوره اول با الگوبرداری از روزنامه‌های خارجی ایرانیزه شده شروع به فعالیت کردند.

 

از نظر شکل، روزنامه‌های نخست به نوعی ادامه صفحه آرایی نسخه‌های خطی و کتاب‌های چاپ سنگی بودند تا اینکه ایرانیان فرنگ رفته به ویژه آن‌هایی که در عثمانی تجربه کار روزنامه نگاری داشتند، پس از بازگشت، به خدمت «دستگاه انطباعات» درآمدند و تاحدودی محتوا و شکل روزنامه‌ها را دگرگون کردند. با پایان دوره ناصری، پایه روزنامه نگاری دولتی لق شد، اما روزنامه نگاری خصوصی حرفه‌ای به وجود نیامد. پس از استقرار مشروطه در ایران، جریان شکل گیری روزنامه‌های جدید سرعت گرفت و روزنامه‌ها نفوذی عظیم و سهمی مهم در تجدید حیات اندیشه‌های مردم داشتند. از روزنامه‌های مهم دوره مشروطه که تأثیر زیادی بر افکار عمومی داشتند، می‌توان به «صوراسرافیل» و «ایران نو» اشاره کرد. در این برهه از تاریخ ایران، مطبوعات به عنوان نماد‌های دمکراسی و آزادی نقش بزرگی در گسترش مشروطه داشتند.

در دوره پهلوی نیز مجلات و روزنامه‌های مختلفی در تهران و دیگر شهر‌ها تأسیس شد. روزنامه خراسان از روزنامه‌های تأثیرگذار محلی بود که در سال ۱۳۲۸ خورشیدی منتشر شد. خراسان قدیمی‌ترین روزنامه محلی درحال انتشار ایران است و پس از روزنامه‌های اطلاعات، کیهان و آلیک، چهارمین روزنامه کهن سراسری در ایران است. نخستین شماره روزنامه خراسان در یک تیر۱۳۲۸ و به صاحب امتیازی و مدیرمسئولی محمدصادق تهرانیان در ۴ صفحه و در قطع کوچک منتشر شد.

پیش از این تاریخ، ۲ جریده دیگر نیز با عنوان مشابه خراسان چاپ می‌شدند که مدت انتشار آن‌ها چندان طولانی نبود. اولی را محمدتقی بهار پس از به توپ بستن مجلس در ۲۷اسفند۱۲۸۷خورشیدی در ۴۲شماره در مشهد منتشر کرد. دومی را سیدمحمد طباطبایی از اردیبهشت۱۳۰۰ به مدت ۴ سال باز در مشهد منتشر کرد و در آن به حمایت از قیام کلنل پسیان پرداخت. هفته نامه خراسان مواضعی تند و انتقادی اتخاذ می‌کرد و مدیرش به همین سبب گهگاه محبوس یا تبعید می‌شد.

دکتر علی شریعتی از کسانی بود که در این روزنامه یادداشت‌هایی با موضوع‌های اندیشه‌ای منتشر می‌کرد. وی هنگام نگارش این مقالات و یادداشت‌ها ۲۱ سال داشت. او در سال ۱۳۳۱، دوره دانشسرای تربیت معلم را به پایان رسانده و به عنوان آموزگار، در اداره فرهنگ مشهد استخدام شده بود. به احتمال، کمی قبل از آنکه مقالات وی در روزنامه خراسان منتشر شود، او دیپلم کامل ادبی خود را دریافت کرده و ترجمه کتاب «نمونه‌های عالی اخلاقی در بحمدون» اثر کاشف الغطا را به پایان رسانده بود. موضوعاتی که شریعتی درباره آن می‌نوشت، بیشتر فرهنگی و تاریخی با رویکردی اندیشه‌ای بود. پس از گذشت مدتی، استقبال خوبی از نوشته‌های او شد.

ضرورت پرداختن به مسائل مرتبط با اندیشه در عصر جدید، انکارناپذیر است. سطح ارتباط خوب خوانندگان با فضای رسانه‌ای اهمیت این امر را بر ما روشن می‌کند، اما زبان پرداختن به مسائل اندیشه ورزانه باید چگونه باشد؟ در روزگار معاصر ما فارغ از بحث‌های عمیق کلامی و اندیشه ای، مردمان ما نیازمند فهم گزاره‌های عمیق دینی با زبانی ساده و سلیس هستند. شهید مطهری از کسانی بود که سعی کرد مفاهیم اعتقادی با درون مایه فلسفی را به زبانی ساده برای مردم روزگارش تبیین کند که تلاش‌های کم نظیر او در آثارش متبلور شده است.

صفحه اندیشه روزنامه شهرآرا به دنبال پرداختن به مطالبی اندیشه‌ای در حوزه علوم انسانی و اسلامی با زبان رسانه و سبکی جدید برای فهم گزاره‌های عمیق به زبان رسانه‌ای است. در این صفحه کوشش می‌کنیم با پرداختن به موضوع‌های روزمره فکری، مسیری جدید برای تضارب آرا دراین زمینه بگشاییم. تضاربی به دور از نزاع‌های جدلی برای فهم هرچه بهتر گزاره‌های دینی و انسانی.